ჩაჩნები

ჩაჩნებს სახელმწიფოებრიობა არასდროს ჰქონიათ. "ქართლის ცხოვრებაში" მოხსენიებული "დურძუკთა მეფენი" კი ჩრდილოეთ კავკასიის მთისწინა ბარში მცხოვრებ დურძუკ ტომთა ბელადები იყვნენ.

ჩაჩნეთში თარეშთა განვითარებული სისტემა არსებობდა. XVIII საუკუნეში არაერთი დოკუმენტი არსებობს თარეშების, მეკობრეობის, თავდასხმათა შესახებ. ბარში გადასახლების შემდეგ ამ მოვლენამ უფრო სისტემატური ხასიათი მიიღო. თარეშის ობიექტი ჩაჩნეთის ყველა მოსაზღვრე ტერიტორია იყო: დაღესტანი, ყაბარდო, ინგუშეთისა და ჩრდილოეთ კავკასიის სხვა რეგიონები. 


არაერთი გადმოცემა გვაქვს დადასტურებული ჩაჩანთა ლაშქრობების შესახებ თუშეთსა და ხევსურეთში (თავის მხრივ, არც ქართველი მთიელები რჩებოდნენ ვალში). XVIII საუკუნის II ნახევრიდან დაწყებული, XIX საუკუნის პირველი ნახევრის ბოლომდე, ჩაჩანთა თარეშის ინტენსიურ ობიექტად რუსეთის სასაზღვრო ხაზი იქცა. ჩაჩანთა საზოგადოებრივი აზრი თარეშებს არ განსჯიდა.


ჩაჩნების მეურნეობა

ჩაჩნების სამეურნეო საქმიანობა მთასა და ბარში ერთმანეთისგან განსხვავდებოდა. ჩაჩნები ძველთაგანვე ძირითადად მიწათმოქმედებასა და მესაქონლეობას მისდევდნენ. მთაში მიწათმოქმედებას შეზღუდული ხასიათი ჰქონდა. მიუხედავად ამისა, მთიან ჩაჩნეთში მიწის ყველა გოჯი მაქსიმალურად მუშავდებოდა. მოსახლეობის ბარში მიგრაციის მიუხედავად, მთიან ჩაჩნეთში XIX საუკუნის მეორე ნახევარში ერთ სულზე საშუალოდ 0,01-დან 0,04-მდე დესეტინა მიწა მოდიოდა. ისევე როგორც კავკასიის სხვა მხარეებში, აქაც მიწის ნაკვეთები ტერასული იყო. მთიან ჩაჩნეთში მესაქონლეობა ბარაქიანი ალპური საძოვრებითა და შესანიშნავი სათიბებით ფართოდ იყო განვითარებული. მთისწინეთსა და მთაში ხალხი ძირითადად მესაქონლეობას მისდევდა.

ბარის ჩაჩნეთი მარცვლეული კულტურების მოყვანით ჩრდილოეთ კავკასიაში ერთ-ერთ წამყვან რაიონად ითვლებოდა. კავკასიური ომების პერიოდში მას შამილის ბეღელს უწოდებდნენ. მაღალმთიანი რაიონების მცხოვრებნი, რომლებიც უპირატესად მესაქონლეობას მისდევდნენ, პურს დაბლობის სოფლებში იძენდნენ. 


XIX საუკუნის პირველი ნახევრის დაბლობის ჩაჩნეთში მიწის მესაკუთრედ სასოფლო თემი ითვლებოდა, მიწათსარგებლობა კი თავისუფალი იყო. XIX საუკუნის მეორე ნახევარში ეს წესი შეიცვალა. სასოფლო თემის მცხოვრებთა შორის სახვნელი და სათიბი მიწების პერიოდული გადანაწილება ოჯახებზე შემოიღეს, საძოვარი და ტყე კი საერთო, გაუყოფელი ჰქონდათ. სახვნელი მიწების გადანაწილება, ჩვეულებრივ, ხუთ წელიწადში ერთხელ ხდებოდა, სათიბებს კი ყოველწლიურად ყოფდნენ. მთებში მიწათსარგებლობის სისტემა ბევრად განსხვავდებოდა ბარის სისტემისგან. სახვნელი და სათიბი მიწები კერძო საკუთრებაში იყო, სათემო მფლობელობა მხოლოდ სათიბებსა და ტყეებზე ვრცელდებოდა.

დაბლობში უპირატესად სიმინდი, საშემოდგომო ხორბალი, ქერი და ფეტვი მოჰყავდათ, მთაში კი ძირითადად პურეული კულტურა - ქერი, იშვიათად ხორბალი. მთაში მესაქონლეები მიწას აპატივებდნენ. მინდვრის სამუშაოების დროს ერთმანეთს ეხმარებოდნენ.

დაბლობში ძირითადად ჰყავდათ მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვი, მთაში კი უპირატესად ცხვარი. ტყიანი მთის რაიონებში ცხვარი თითქმის მთელ წელიწადს საძოვარზე ჰყავდათ. XVIII-XIX საუკუნეების მიჯნაზე ჩაჩნები საკვებად პურზე მეტად ყველს გამოიყენებდნენ. სხვათა შორის, თერგისპირეთში დასახლებულ ჩაჩნებს "ხაჭოს მჭამელ ხალხს" უწოდებდნენ. XIX საუკუნის 40-იან წლებში ყოველ ჩაჩნურ ოჯახს საშუალოდ 200 სული ცხვარი ჰყავდა.

შინამრეწველობიდან ჩაჩნებში განსაკუთრებით ნაბდისა და ქეჩის სხვა ნაწარმის დამზადება იყო განვითარებული. 1893 წლის მონაცემებით, ჩაჩნეთში ნაბდების დამზადებას 500 ოჯახი მისდევდა. ეს 500 კომლი წელიწადში 7400 ნაბადს ამზადებდა. ჩაჩნურ ნაბდებზე დიდი მოთხოვნილება იყო მეზობელ კაზაკურ სტანიცებში. ნაბდებს ძირითადად დაბლობის ჩაჩნეთში აწარმოებდნენ, მთის რაიონები კი ნედლეულს აწვდიდნენ. მცენარეული და ცხოველური ორნამენტით მორთული ხალიჩები ყველა მხარეში მზადდებოდა. არსებითი მნიშვნელობა ჰქონდა საოჯახო მაუდის ქსოვას. ჩაჩნეთის ბევრ სოფელში მისდევდნენ ტყავის დამუშავებას. მნიშვნელოვნად იყო განვითარებული იარაღისა და სპილენძის ჭურჭლის წარმოება.


ტაიპი

ძველთაგანვე ჩაჩნეთში დასახლების რამდენიმე ტიპი ჩამოყალიბდა. მთის ტყიან რაიონებში მოსახლეობა ტაიპური უბნების სახით ცხოვრობდა. ხშირად ერთ ტაიპს (გვარს) რამდენიმე დასახლებული პუნქტი ეკავა. მთიან რაიონებში დასახლება სიმჭიდროვით გამოირჩეოდა, ისე, რომ ერთი სახლის სახურავი მეორისთვის ეზო იყო. უფრო პატარა დასახლებები არსებობდა მაღალ მთაში. აშენებდნენ საცხოვრებელ და თავდასაცავ კოშკებს, რომლებიც განსაკუთრებით მრავლად იყო მთიანი ჩაჩნეთის დასავლეთ რაიონებში. სამიარუსიან კოშკში დიდი ოჯახი ან პატრონიმიული ერთეული ცხოვრობდა. პირამიდული ფორმის საცხოვრებელ კოშკებს, ჩვეულებრივ, საბრძოლო კოშკების გვერდით აგებდნენ, ზედა სართულებში დატანებული სათოფურებით. შემორჩენილია აგრეთვე სადარაჯო კოშკები, რომლებიც ძირითადად სტრატეგიულ პუნქტებში იდგა. აქედან უთვალთვალებდნენ მტერს; თუკი შეამჩნევდნენ, ცეცხლს ანთებდნენ.
XIX საუკუნეში ჩაჩანი მამაკაცის ზედა სამოსი კავკასიური ჩოხა იყო, რომელსაც შინ ნაქსოვი მუქი ფერის მაუდისგან კერავდნენ. თავზე კი ცხვრის ტყავისგან შეკერილ კონუსისებურ ფაფახს იხურავდნენ.

ისევე როგორც ინგუშებს, ჩაჩნებსაც ბეგები, ხანები და თავადები არ ჰყოლიათ. მაგრამ ჩაჩნების სოფელი ერთგვაროვანი არ იყო. გლეხთა შორის მიმდინარეობდა მდიდრებად და ღარიბებად განშრევების პროცესი. 

ჩაჩნეთის საზოგადოებრივ ურთიერთობებში დიდ როლს ასრულებდა ტაიპი. ტაიპის წევრებს საერთო წინაპარი ჰყავდათ. საინტერესოა, რომ ტაიპების უმრავლესობის ფორმირების კერა მდინარე არღუნის ზემო წელში მდებარე ნაშხა იყო. ზოგიერთი ჩაჩნური ტაიპის სახელწოდება პირდაპირ მიუთითებს დაღესტნურ, ჩერქეზულ, ქართულ, ლაკურ, ხუნძურ წარმომავლობაზე. ჩაჩანთა ყველაზე ცნობილი ტაიპები იყო: დიშნე, ცონტარი, კურჩალო, ალერო, ბელგიტო, არსენი, შატო, ბენო და სხვ. ამ უკანასკნელ გვარს ქართული წარმომავლობა ჰქონდა - ჩაჩნები "ბეინოს" ქართველ მთიელებს - მოხევეებს უწოდებდნენ. სეგმენტაციის შედეგად ცალკეული ტაიპი ახლომონათესავე წვრილ ჯგუფად იყოფოდა. თითოეული ტაიპის შტოს ანუ პატრონომიული ერთეულის აღმნიშვნელი ჩაჩნური სახელწოდებანი იყო "გარი" და "ნეკე". თითოეული "გარი" და "ნეკე" დაახლოებით 10-დან 50-მდე მონათესავე კომლს აერთიანებდა. 

ტაიპი ჩაჩანთა საზოგადოებრივი ურთიერთობის ერთადერთ ფორმას არ წარმოადგენდა. აქ ცალკეულ ტაიპთა კავშირებიც არსებობდა, რომლებსაც "თუხუმი" ეწოდებოდა. თუხუმები სამხედრო-ეკონომიკურ გაერთიანებებს წარმოადგენდნენ. თუხუმის ფუნქცია ძირითადად თავდაცვის საკითხების ერთობლივი გადაწყვეტა იყო. XVI-XVIII საუკუნეებში ჩაჩნეთში სულ ცხრა თუხუმი იყო. XIX საუკუნის შუა ხანებში ჩაჩნეთში 135 ტაიპი ითვლებოდა. ტაიპის წევრი ყველა მამაკაცი ერთმანეთის ძმად იწოდებოდა, მთელი ტაიპი კი - ძმობად ("ვოშალლა"). "ტაიპი" მიწის უზენაეს მესაკუთრედ ითვლებოდა, ინდივიდუალური ოჯახი კი მის მოსარგებლედ. ბარში გადასახლებული ჩაჩნებისთვისაც "ტაიპი" მთავარი სოციალური ერთეული იყო. ბარში გადასახლებულთათვისაც დასახლების ფორმა ტაიპური გახლდათ. ტაიპური განსახლების გამო ბარში გადასულმა ჩაჩნებმა, ძალის მოკრების შემდეგ, უარი უთხრეს მიწის მესაკუთრეებს გამოსაღების გადახდაზე. ჩაჩნებისთვის სირცხვილი იყო მიწის გადასახადის გადახდა, რადგან მათი რწმენით, ღმერთმა მიწა ყველასთვის თანაბრად შექმნა. 

XX საუკუნემდე ჩაჩნური საზოგადოებისათვის ტრადიციული იყო სისხლის აღება. ადათობრივი სამართლით, მოკლულის ნათესავი ვალდებული იყო მოეკლა მკვლელი და მისი გვარის რომელიმე წარმომადგენელი. სისხლის აღება გვარის ყველა წევრის მოვალეობას შეადგენდა.

ყველა ტაიპს თავისი წინამძღოლი - "ტჰამადა" ჰყავდა. XIX საუკუნის პირველ ნახევრამდე გვარის წინამძღოლის სტატუსი ძალიან მაღალი იყო. ასევე უმნიშვნელოვანესი იყო სამხედრო წინამძღოლის ("ზაიაჩა") არჩევა. "ზაიაჩა" დიდი საზოგადოებრივი გავლენით სარგებლობდა.

ჩაჩნებს საერთო მმართველობა არ ჰქონიათ. ყოველი ცალკეული საზოგადოება ერთი სოფლის ანდა ზოგჯერ რამდენიმე პატარა სოფლის ერთობლიობას წარმოადგენდა. უხუცესთა საბჭოს სხდომაში მონაწილეობისა და აზრის გამოთქმის უფლება მხოლოდ მამაკაცებს ჰქონდათ. მნიშვნელოვანი საკითხების გადაწყვეტისას გადამწყვეტი სიტყვა მხოლოდ საბჭოს არჩევით წევრებს ჰქონდათ, რის შემდეგაც გადაწყვეტილება გვარებს ეცნობებოდათ. ტაიპის წევრებისთვის ეს გადაწყვეტილება საბოლოო იყო და ისინი მას ფიცით ადასტურებდნენ.

ტაიპები თავის შემადგენლობაში ხშირად უცხო პირებსაც იღებდნენ. ახალი წევრის მიღება ანუ ხელოვნური დანათესავება საზეიმოდ ხდებოდა. რიტუალის აუცილებელი ელემენტი ხარის დაკვლა იყო. აუცილებელი არ იყო, ხელოვნურად დანათესავებულს მიმღები ტაიპის სახელი მიეღო. ხშირად ახალმოსულს გვარს უფორმებდნენ იმის მიხედვით, საიდანაც ის იყო მოსული. ახალი გვარი ზოგჯერ უახლოესი წინაპრის სახელიდან იწარმოებოდა.


"თუნდ ზღვა ემართოს სისხლისა..."

ჩაჩანთა ტრადიციულ ყოფაში უმნიშვნელოვანესი როლი სტუმართმოყვარეობას ეკუთვნოდა. სტუმარი ნებისმიერი ეთნოსისა და სარწმუნოების ადამიანი შეიძლებოდა ყოფილიყო. სტუმართმოყვარეობის წეს-ჩვეულების დარღვევისთვის ოჯახის უფროსი თავის თავს ჩაჩნური საზოგადოების გარეთ დაიყენებდა. 
სტუმართმოყვარეობა სისხლ-მესისხლეობაზე მაღლა იდგა - სტუმართმოყვარეობის წეს-ჩვეულება მკვლელსაც კი იცავდა. სახლის ზღურბლის გადამლახავ მტერს თავშესაფარი, პური და დაცვა გარანტირებული ჰქონდა. ჩაჩნებმა განსაკუთრებული მასპინძლობა იცოდნენ. 

ჩაჩნებისთვის დამახასიათებელი იყო უფროსების, მშობლების პატივისცემა. ამ თვალსაზრისით განსაზღვრული წესები ჰქონდათ (უფროსებს უთმობდნენ ადგილს, გზას, სიტყვას). თუ ცხენოსანი ქვეითს შეხვდებოდა - ის აუცილებლად პირველი უნდა მისალმებოდა. შემხვედრი თუ მოხუცი იყო, მხედარი აუცილებლად უნდა ჩამოქვეითებულიყო და მხოლოდ ამის შემდეგ მიესალმებოდა. სერიოზული შერცხვენის, სახელის გატეხვის შემთხვევაში, ტაიპის წევრის ცხოვრება ფაქტობრივად დამთავრებული იყო, თემი მას ზურგს აქცევდა. დღესაც კი ქცევის შინაგანი და გარეგანი "გუშაგები" ჩაჩანს აიძულებენ, საზოგადოებაში იყოს უკიდურესად მომართული, თავდაჭერილი, სიტყვაძვირი, თავაზიანი. ჩაჩანი არასდროს ქალს თავისზე წინ არ გაუშვებდა, მთის გზაზე ხომ ბევრი საშიშროება იყო, ის კლდის ჩამონაქცევის თუ გარეული ნადირისგან მამაკაცს უნდა დაეცვა. ამასთანავე, ზურგში არ ისროდნენ. ქალები ჩაჩანთა კერის დამცველები იყვნენ. ქალები კერაში ცეცხლის ჩაქრობისთვის პასუხს აგებდნენ.

XIX საუკუნესა და XX საუკუნის დასაწყისში ოჯახის ძირითადი ფორმა პატარა ოჯახი გახლდათ. ოჯახს პატრიარქალური ყოფის არაერთი ნიშანი ჰქონდა შემორჩენილი. ოჯახის სრულუფლებიანი უფროსი მამაკაცი იყო. ის თავისი შეხედულებისამებრ აქორწინებდა შვილს, განაგებდა ქონებას და სხვ. მაგრამ ქალიშვილის გათხოვებისას გადამწყვეტი სიტყვა დედას ეკუთვნოდა. ლევირატი იშვიათი მოვლენა იყო. მას მხოლოდ იმ შემთხვევაში მიმართავდნენ თუ ქვრივს ბევრი შვილი ჰყავდა. ცოლ-ქმრის გაყრის შემთხვევაში ბავშვები, ჩვეულებრივ, მამასთან რჩებოდნენ.

ჩაჩანი ქალი არასდროს არ ჭამდა ქმართან ერთად. სხვათა თანდასწრებით ისინი ერთმანეთს სახელებით არ მიმართავდნენ. ასევე, უფროსი ნათესავებისა და გარეშე პირების თანდასწრებით მამა თავის შვილებს სახელებით არ მიმართავდა.

ქორწინება ნათესავებს შორის მხოლოდ სამი თაობის ფარგლებში იკრძალებოდა. ჩაჩანი შეიძლებოდა თავისი ტაიპისა და ნეკეს წევრზეც კი დაქორწინებულიყო, მაგრამ ქალებს მაინც უპირატესად სხვა ტაიპებიდან თხოულობდნენ. ჩაჩნეთში საქორწინო ასაკი ვაჟებისთვის 18-20 წელი იყო, ქალიშვილებისთვის 17-18 წელი. თუ ქალი თავის ცუდ ხასიათს, ქცევას გამოამჟღავნებდა, ქმარს შეეძლო თავის რჩეულს ძალიან უბრალოდ გაყროდა, მხოლოდ სამჯერ უნდა გაემეორებინა: "შენ უკვე ჩემი ცოლი არ ხარ". განქორწინება გარდაუვალი იყო იმ შემთხვევაშიც, თუ ცოლი ქმრის ნათესავებს უპატივცემულოდ მოექცეოდა. გავრცელებული იყო პატარძლის უმძრახობა.
ნეფე და პატარძალი ქორწილს არ ესწრებოდნენ. ნეფე მეგობრის ან ნათესავის სახლში იმალებოდა, ანდა ზოგჯერ ტყეში მიდიოდა. ქორწილის შემდეგ, პირველ ხანებში, ქმარი გარეშეთ, თავის მშობლებსაც კი თავს არიდებდა, ცოლს კი საიდუმლოდ - მხოლოდ ღამით ხვდებოდა.

ვაჟის დაბადებისას ნადიმს აწყობდნენ. ამ დროს მამის ერთ-ერთი ნათესავი ახალდაბადებულს სახელს არქმევდა. ტრადიციულად ისინი მიცვალებულებს მიწისზედა დასაკრძალავ ნაგებობებში ანუ აკლდამებში კრძალავდნენ. ჩაჩნეთში (ისევე როგორც ინგუშეთში) აკლდამების უქონლობა უთვისტომობის (უგვარობის) ნიშანი იყო. ჩაჩნეთში მიწისზედა აკლდამას "კაშ"-ს ("მზის სამარე") უწოდებდნენ.


რუსულ ოკეანეში

ჩაჩნები მუსლიმი სუნიტები არიან. ბოლო წლებში ჩაჩნეთში ვაჰაბიზმიც გავრცელდა. მაგრამ აქ თავდაპირველად ქრისტიანობა იყო გავრცელებული, რომელმაც VIII-XI საუკუნეებიდან საქართველოდან მოიკიდა ფეხი. მაგრამ მთის სოციალური და ეკონომიკური პირობები ქრისტიანობის ღრმად გავრცელების საშუალებას არ იძლეოდა. ჩაჩნეთში ის მხოლოდ ზედაპირულად შევიდა. მთაში, განსაკუთრებით, არღუნის ხეობაში, ბოლო დრომდე ეკლესიათა ნანგრევები და ქვის ჯვრები იყო შემორჩენილი. საქართველოდან ქრისტიანობის შეღწევის დამადასტურებელია ზოგიერთი ჩაჩნური სიტყვა: ჩაჩნურად კვირას ეწოდება "კვირა", პარასკევს - "პერისკა", შაბათს - "შუოთდე", მარხვას - "მარხ" და სხვ.

XVI საუკუნეში ჩაჩნეთში დაღესტნიდან შეღწევას იწყებს ისლამი, მაგრამ XVIII საუკუნემდე მან აქ ფეხი ფართოდ ვერ მოიკიდა. მაჰმადიანობას ხუნძები და ყუმუხები ავრცელებდნენ - მოლები ჩაჩნურ სოფლებში მწყემსებად მოდიოდნენ, რომელთა ძირითად მიზანს სწორედ ახალი სარწმუნოების გავრცელება წარმოადგენდა. ჩაჩნეთში ისლამი საბოლოოდ რუსეთის წინააღმდეგ ბრძოლის პერიოდში გავრცელდა. ჩაჩნებში შემორჩენილია ძველი ჩაჩნური რწმენა-წარმოდგენებიც. ჰქონდათ ღვთაებათა პანთეონი, რომლის სათავეშიც უზენაესი ღვთაება - "დიელა" იდგა. აღსანიშნავია კალენდარული წეს-ჩვეულებებიც. ჩაჩნებს ქართველ მთიელებთან მრავალმხრივი ურთიერთობა ჰქონდათ, რომელთაგან რელიგიური ასპექტია აღსანიშნავი. დადასტურებულია საერთო სალოცავების არსებობა, ერთობლივი კულტმსახურება და სხვ. მართალია, ანატორის ჯვარი ხევსურთა სალოცავი იყო, მაგრამ მასზე, როგორც "წმინდა" ნადირის მფარველ ღვთაებაზე, ქისტებიც ლოცულობდნენ. ქისტეთის სოფელ ჯგარეგოში ანატორის ნიშიც მდგარა.

ჩაჩნური დამწერლობა საბჭოთა პერიოდში შეიქმნა. ჩაჩნურ თქმულებებში, ისევე როგორც ინგუშურში, ასახულია ჩრდილოეთ კავკასიაში XIV საუკუნეში თემურ-ლენგის ლაშქრობებისა და ოქროს ურდოს ერთ-ერთ ხანთან - თოხთამიშთან ბრძოლის ამბები. შემორჩენილია სიმღერები, რომლებიც ასახავენ ყაბარდოელი, ხუნძი და ყუმუხელი ფეოდალების წინააღმდეგ ბრძოლას.

დღეს ჩაჩნეთი მოსახლეობის დიდი ნაწილისგან დაცლილია. ბევრმა საქართველოსაც შეაფარა თავი. რუსეთში მცხოვრები ჩაჩნები ინარჩუნებენ ტრადიციებს, მენტალიტეტს. დღესაც სხვა ეთნოსის წარმომადგენელზე ჩაჩანი ქალიშვილის გათხოვება წარმოუდგენელია, მთელი გვარისთვის სირცხვილად ითვლება. რუსეთში მცხოვრებ ჩაჩანთა ინდივიდუალურ ოჯახებს კვლავ ბევრი ვალდებულება აქვთ გვარის წინაშე; მოსკოვში მცხოვრები ჩაჩნები "აკონტროლებენ" სასტუმროებს, საოფისე ცენტრებს, სავაჭრო კომპლექსებს, აგრეთვე სათამაშო ბიზნესის მნიშვნელოვან წილს. რუსეთის ნებისმიერ კუთხეში მცხოვრები ჩაჩნები გარდაცვლილ თანამემამულეს ადგილზე არ კრძალავენ და მას აუცილებლად ჩაჩნეთში, საგვარეულო სასაფლაოზე გადაასვენებენ.

როლანდ თოფჩიშვილი
ისტორიულ-შემეცნებითი ჟურნალი ”ისტორიანი”
kvirispalitra.ge